Καλίνδοια: Μια Αρχαία Πόλη στη Μακεδονία

Άρθρο της εφημερίδας "Η Καθημερινή", Κυριακή 17 Φεβρουαρίου 2008.

Η ανασκαφή αφηγείται την ιστορία
Τα ευρήματα στα αρχαία Καλίνδοια φωτίζουν τη ζωή των κατοίκων τους

Της Γιωτας Μυρτσιωτη

Ενα ακέφαλο μαρμάρινο άγαλμα υπερφυσικού μεγέθους κοσμούσε επί πολλά χρόνια την πλατεία του Καλαμωτού Ζαγκλιβερίου Θεσσαλονίκης και είχε ταυτιστεί με τη ζωή της κοινότητας. Γι’ αυτό, όταν τη δεκαετία του ’60 το γλυπτό βρήκε τη θέση του στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, η θλίψη του «αποχωρισμού» ήταν μεγάλη. Κανείς μέχρι τότε δεν γνώριζε ότι το άγαλμα της πλατείας που είχαν βρει οι ίδιοι καλλιεργώντας τα χωράφια τους ήταν ανδριάντας του Οκταβιανού Αυγούστου. Χρόνια αργότερα, οι ανασκαφές των αρχαιολόγων στη θέση «Καστέλλια», 55 χιλιόμετρα ανατολικά της Θεσσαλονίκης, έφερναν στην επιφάνεια ένα ακμαίο αστικό κέντρο του Μακεδονικού Βασιλείου, άγνωστου επί 20 περίπου αιώνες.

Τη σπουδαιότητα αυτής της αρχαίας πόλης άρχισαν να φωτίζουν σταδιακά δεκάδες ευρήματα –τα περισσότερα ογκώδη– αποκαλύπτοντας όχι μόνο το όνομά της, αλλά και τους θεσμούς, τη λειτουργία της, τη σύνθεση του μεικτού πληθυσμού και την καθιέρωση της λατρείας του αυτοκράτορα και της θεάς Ρώμης σε έναν από τους πρωιμότερους ναούς της αυτοκρατορικής λατρείας στη μακεδονική ενδοχώρα.

Είναι τα Καλίνδοια της βόρειας Βοττικής (όπως ονομαζόταν η ευρύτερη περιοχή κατά την αρχαιότητα), μια πόλη με συνεχή κατοίκηση από τους αρχαϊκούς (7ος π.Χ. αι.), τους κλασικούς, τους ελληνιστικούς ώς και τους ρωμαϊκούς χρόνους. Από εκεί πέρασε ο Μ. Αλέξανδρος πριν ξεκινήσει για την εκστρατεία του στην Ασία, όπου –σύμφωνα με μια στήλη– μοίρασε στους εταίρους του γαίες της πόλης και περιοχών αυτής (Τριποάτης, Καμακέα, Θαμίσκεια).

Tην εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τα Καλίνδοια γνώρισαν το αποκορύφωμα της ακμής τους, που ξεκίνησε στα τέλη του 1ου αιώνα για να συνεχιστεί επί δύο περίπου αιώνες. Πολυτελή δημόσια κτίρια με πλούσια διακόσμηση κοσμούσαν το κέντρο της, ενώ ήδη από τον 5ο π.Χ. αιώνα η πόλη είχε Βουλή και Εκκλησία του Δήμου. Σημαντικοί άρχοντες ήταν οι πολιτάρχες (στρατηγοί), ο θεσμός της χορηγίας ήταν ιδιαίτερα ισχυρός, ενώ οι πολίτες χωρισμένοι σε φυλές (Ελληνες, Θρακιώτες, Μακεδόνες) συμβίωναν αρμονικά για αιώνες.

Το Σεβαστείο

Στην αγορά δέσποζε το συγκρότημα του Σεβαστείου, ένα επίμηκες κτίριο 70 περίπου μέτρων που φιλοξενούσε τις πιο λαμπρές τελετές των κατοίκων: πολιτικές, θρησκευτικές, κοινωνικές. Τις αίθουσές του κοσμούσαν μεγάλα μαρμάρινα αγάλματα και άλλα έργα τέχνης σπουδαίων καλλιτεχνών της εποχής.

Επίκεντρο των λατρευτικών εκδηλώσεων αποτελούσε ο ναός που ήταν αφιερωμένος στον Δία, τη θεά Ρώμη και τον αυτοκράτορα, όπου βάθρο του χάλκινου αγάλματος του Τραϊανού φέρει την υπογραφή «ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΘΕΟΝ ΘΕΟΥ ΥΙΟΝ ΤΡΑΪΑΝΟΝ ΣΕΒΑΣΤΟΝ Η ΠΟΛΙΣ». Με το πέρασμα των χρόνων το κτίριο υπέστη φθορές. «Χορηγός» της ανακαίνισης ήταν η Φλαβία Μύστα, μια ευκατάστατη αστή των Καλινδοίων. Πλήρωσε την επισκευή του παλαιότερου ναού που –σύμφωνα με τις ανασκαφικές ενδείξεις– είχε στο μεταξύ καταστραφεί και, ταυτόχρονα, πρόσθεσε νέους χώρους λατρείας. Εξόρκισε μάλιστα τους συμπολίτες της να φροντίζουν –σύμφωνα με επιγραφή– τον ναό για να μείνει «ακατάφθορος».

Και χορηγίες

Το 88 μ.Χ. –επί αυτοκράτορος Δομιτιανού– τρεις άλλοι χορηγοί, οι γιοι του Σωπάτρου Κότυς και Αρριδαίος –ιερέας τη χρονιά εκείνη στο ναό– κατασκεύασαν το βουλευτήριο, τη στοά και την εξέδρα. Εκεί λαμβάνονταν οι σημαντικότερες αποφάσεις. Ψηφίσματα αναγράφονται σε μαρμάρινες στήλες και επιγραφές. Εύποροι πολίτες ενίσχυαν τη λειτουργία του, ενώ συχνές ήταν οι συνεδριάσεις των 50 βουλευτών που καθόριζαν την τύχη του τόπου.

Η ζωή της πόλης σταμάτησε ξαφνικά στα τέλη του 3ου μ.Χ. αιώνα. Υστερα από μεγάλες μέρες δόξας που πέρασε το οικοδομικό συγκρότημα του Σεβαστείου, ήρθε η τελική καταστροφή. Αγάλματα και αρχιτεκτονικά γλυπτά κατέληξαν σε μια μεγάλη ασβεστοκάμινο – πεντακόσια και πλέον θραύσματα βρέθηκαν στην ανασκαφή. Οσα γλίτωσαν από τη βίαιη καταστροφή στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, χάθηκαν κάτω από τα ερείπια του ένδοξου κτιρίου.

Μια έκθεση που αναπαριστά την πόλη

Η συνοπτική ιστορία των Καλινδοίων δεν προκύπτει από γραπτές πηγές. Οι μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων είναι αρκετά φειδωλές. Tη φωτίζουν αποκλειστικά τα ευρήματα συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας που πραγματοποιεί από το 2003 ο αρχαιολόγος κ. Κώστας Σισμανίδης. Πτυχές αυτής της ιστορίας μπορεί να «διαβάσει» πλέον και το κοινό στην έκθεση «Τα Καλίνδοια - Μια αρχαία πόλη στη Μακεδονία» που εγκαινιάζεται εντός του Φεβρουαρίου στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης.

Η έκθεση συγκεντρώνει «ό,τι πιο φρέσκο έχει να παρουσιάσει η ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ όσον αφορά τα ευρήματα και τα πορίσματα μιας ανασκαφής που βρίσκεται σε εξέλιξη. Και αυτή ειναι η πρωτοτυπία της», επισημαίνει η διευθύντρια του Μουσείου κ. Πολυξένη Αδάμ-Βελένη. Μέχρι σήμερα έχουν αποκαλυφθεί πλήρως έξι συνεχόμενοι χώροι συνολικού μήκους 70 μέτρων στο οικοδομικό συγκρότημα του Σεβαστείου, ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται η έρευνα μιας έβδομης αίθουσας που φέτος, παρά τη μικρή χρηματοδότηση (4.000 ευρώ του ΥΜΑΘ), αποκάλυψε σπουδαία ευρήματα. Μεταξύ αυτών, δύο αγάλματα φιλοσόφων και ένα ακέφαλο γυναικείας μορφής υπερφυσικού μεγέθους τύπου «Μικρής Ηρακλειώτισσας» που θα παρουσιαστούν στην έκθεση.

Αγνωστη ώς το 1983

«Μέχρι το 1983 δεν γνωρίζαμε ούτε το όνομα της πόλης. Μέσα σε 25 χρόνια όμως προέκυψαν πλούσιες πληροφορίες για την εικόνα της, τη σύνθεση του πληθυσμού, τους θεσμούς και τις λειτουργίες της, πράγμα που δείχνει ότι μια ανασκαφή “γράφει” την ιστορία», επισημαίνει ο κ. Σισμανίδης. Το σημαντικότερο στοιχείο αυτής της αρχαίας πόλης, εξηγεί, είναι ότι στα Καλίνδοια λειτουργούσε ένα από τα πρώτα Σεβαστεία του ελλαδικού χώρου. Ιδρύθηκε την τελευταία προχριστιανική εικοσαετία, όταν Σεβαστεία εμφανίζονται για πρώτη φορά το 29 π.Χ. στη Μικρά Ασία, ενώ ανάλογοι ναοί αυτοκρατορικής λατρείας καθιερώνονται στη Μακεδονία τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες.

Η έκθεση παρουσιάζει σε αναπαράσταση (σχέδια Ιωάννη Νιαούρη) τέσσερις από τις επτά αιθουσες του Σεβαστείου, πλαισιωμένες από τα σημαντικότερα ευρήματα. Στην είσοδο –σύμφωνα με τη μουσειολογική μελέτη της Χριστίνας Ζαρκάδα, αρχιτέκονος του ΑΜΘ– στήθηκαν η «επιγραφή των Καλινδοίων» και το άγαλμα του θωρακοφόρου Αυγούστου (τέλη 1ου αι. π.Χ.). Η μαρμάρινη κεφαλή υπερφυσικού αγάλματος του Μελεάγρου δεσπόζει μπροστά από τη φωτογραφία αντίστοιχου αγάλματος του Βερολίνου, το οποίο αποδίδεται στην κλίμακα του Μελεάγρου των Καλινδοίων. Είναι ο πρώτος Μελέαγρος (έργο του γλύπτη Σκόπα), που βρέθηκε σε ανασκαφές στον βορειοελλαδικό χώρο, παρόλο που ο γνωστός μυθικός ήρωας υπάρχει σε πολλά ξένα μουσεία.

Τιμητικές επιγραφές

Στις αίθουσες του Σεβαστείου στήθηκαν ακέφαλα αγάλματα και οι μαρμάρινες κεφαλές αγαλμάτων του Οκταβιανού Αυγούστου (β΄ μισό του 1ου μ.Χ.), της Φλαβίας Μύστας και της Αθηνάς (Minerva) με κορινθιακό κράνος – πιθανότατα αποδίδει και τη θεά Ρώμη (DEA ROMA) η οποία, σύμφωνα με τις επιγραφικές μαρτυρίες, λατρευόταν στον ναό. Τις ενότητες της έκθεσης συνθέτουν τιμητικές επιγραφές, με σημαντικότερη «των εφήβων» που δίνει σαφή δημογραφικά στοιχεία για την πληθυσμιακή σύνθεση μιας μακεδονικής πόλης κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Επι πλέον, κτητορικές επιγραφές του ναού και του βουλευτηρίου που φέρουν τα ονόματα των χορηγών, νομίσματα με την επιγραφή ΒΟΤΤΙΑΙΩΝ, κοσμήματα, ειδώλια με θεότητες, δέκα εκ των οποίων της θεάς Αφροδίτης (1ος αι. μ.Χ.).

Ξεχωριστή ενότητα αποτελούν οι ταφικές στήλες –δείγματα επιτάφιων μνημείων της ελληνικής και της ρωμαϊκής περιόδου– που περιέχουν πληροφορίες για τους νεκρούς και την οικογένειά τους με συμβολισμούς σχετικούς με τις δοξασίες για τη μεταθανάτια ζωή. Συγκινητικό είναι το επίγραμμα ενός δωδεκάχρονου αγοριού, του Φιλώτα που, εξαιτίας του πρόωρου θανάτου του, παρέμεινε άσημος και δεν πρόλαβε να δοξαστεί όπως ο συνονόματος παππούς του. Ο μικρός, που τάφηκε δίπλα στην από χρόνια χαμένη μητέρα του αφήνοντας τρεις αδελφές, αφηγείται με παράπονο λεπτομέρειες της σύντομης ζωής του.

Άρθρο σχετικά με την έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης για τα Καλίνδοια έχει αναρτηθεί και στο ιστολόγιο sfrang2.

Φωτογραφίες εκθεμάτων και πληροφορίες σχετικά με την περιοδική έκθεση "Τα Καλίνδοια" του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης βρίσκονται στο ιστολόγιο AFAIA.