ΑΡΕΤΗΣ ΕΛΠΙΣ Ο ΘΕΟΣ ΕΣΤΙΝ ΟΥ ΔΕΙΛΙΑΣ ΠΡΟΦΑΣΙΣ

Στην αρχή ο άνθρωπος δημιούργησε τον θεό...

Ας δούμε κάποιο απόσπασμα μέσα από ένα σύγγραμμα, το οποίο συνέγραψε ο Πλούταρχος. Τεράστιο το συγγραφικό έργο του Πλουτάρχου, μέρος του οποίου έχουμε την τύχη, ακόμα και όσοι δεν το γνωρίζουν ακόμα, να σώζεται μέχρι τις μέρες μας.

Πλούταρχος, Περί Δεισιδαιμονίας

Μετάφραση: Φιλολογική Ομάδα Κάκτου

Εκδόσεις Κάκτος

Ο Πλούταρχος ήταν πρεσβύτερος των ιερέων του Απόλλωνα στο Μαντείο των Δελφών (περ.45-120 μ.Χ.). Εδώ ένα - κακοποιημένο - άγαλμα ιερέα της ίδιας περιόδου.

Πολλά μέτρια κακά οι δεισιδαιμονίες τα κάνουν ολέθρια. Ο Μίδας, ο παλαιός, στενοχωρημένος και ταραγμένος, όπως φαίνεται, από κάποια όνειρα, έφτασε σε τόσο κακή ψυχική κατάσταση που αυτοκτόνησε πίνοντας αίμα ταύρου. Ο βασιλιάς των Μεσσηνίων Αριστόδημος, εξ άλλου, στον πόλεμο εναντίον των Λακεδαιμονίων, όταν οι σκύλοι άρχισαν να φωνάζουν όμοια με λύκους και φύτρωσαν γύρω από την πατρική του εστία αγριόχορτα, καθώς οι μάντεις φοβήθηκαν τα σημάδια, λιποψύχησε και, χάνοντας τις ελπίδες του, αυτοκτόνησε. Θα ήταν ίσως και για τον στρατηγό των Αθηναίων Νικία καλύτερο να είχε απαλλαχτεί από τη δεισιδαιμονία όμοια όπως ο Μίδας και ο Αριστόδημος, παρά να φοβηθεί τη σκιά της σελήνης κατά την έκλειψη και να καθίσει να χτίσουν τείχος ολόγυρά του οι εχθροί, και μετά να πέσει στα χέρια τους μαζί με άλλους τέσσερις χιλιάδες ανθρώπους, που σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν ζωντανοί, και να βρεί ο ίδιος άδοξο θάνατο [1]. Δεν είναι, άλλωστε, κακό το σκίασμα του φωτός που προκαλείται όταν η γη μπεί ανάμεσα στον ήλιο και τη σελήνη [*], ούτε είναι φοβερό να συναντηθεί η σελήνη με κάποια σκιά τη στιγμή που είναι φυσικό κατά την περιφορά της, αλλά φοβερό είναι το σκοτάδι της δεισιδαιμονίας που πέφτει πάνω στον άνθρωπο προκαλώντας σύγχυση και τυφλώνοντας τη λογική του, στις περιπτώσεις που κατ' εξοχήν απαιτούν λογική.

Γλαύκε, κοίταξε, η βαθιά θάλασσα ανταριάζει πια από τα κύματα,
και γύρω από το άκρο των Γυρέων υψώνεται το σύννεφο
σημάδι καταιγίδας [2].

Βλέποντας τα παραπάνω ο κυβερνήτης του πλοίου προσεύχεται ν' αποφύγει την καταιγίδα και επικαλείται τους σωτήρες θεούς, αλλά, ενόσω προσεύχεται, αφήνει το δοιάκι [**], μαζεύει την κεραία [***] και

φεύγει από τη σκοτεινή τη θάλασσα, μαζεύοντας το μεγάλο ιστίο [3].

Ο Ησίοδος συμβουλεύει τον γεωργό, προτού οργώσει και σπείρει

στον χθόνιο Δία να προσευχηθεί και στην αγνή Δήμητρα [4]

κρατώντας τη λαβή του αρότρου. Ο Όμηρος λέει οτι ο Αίας, όταν επρόκειτο να μονομαχήσει με τον Έκτορα, ζήτησε από τους Έλληνες να προσευχηθούν στους θεούς για κείνον, και μετά, ενόσω εκείνοι προσεύχονταν, ανέλαβε τον οπλισμό του. Όταν επίσης ο Αγαμέμνων διατάζει τους μαχόμενους στρατιώτες

το δόρυ του ο καθένας ν' ακονίσει και την ασπίδα του να φτιάξει [5]

την ίδια στιγμή ζητάει από τον Δία:

Κάνε να γκρεμίσω το παλάτι του Πριάμου [6]

γιατί ο θεός είναι ελπίδα ανδρείας και όχι πρόφαση δειλίας [****].
Οι Ιουδαίοι όμως, επειδή ήταν η ημέρα του Σαββάτου, μένοντας στις θέσεις τους ακίνητοι, την ώρα που οι εχθροί συνεχώς τοποθετούσαν κλίμακες και καταλάμβαναν τα τείχη, δεν σηκώθηκαν αλλά παρέμειναν εκεί και πιάστηκαν, σαν σε μεγάλο δίχτυ, από τη δεισιδαιμονία [7].
Τέτοια είναι η δεισιδαιμονία στα λεγόμενα ανεπιθύμητα και κρίσιμα ζητήματα και περιστάσεις, και δεν είναι καθόλου καλύτερη από την αθεΐα ούτε στις ευχάριστες συνθήκες. Οι κατ' εξοχήν ευχάριστες περιστάσεις για τους ανθρώπους είναι οι γιορτές και τα συμπόσια σε ναούς, οι μυήσεις και οι μυστικές τελετές, οι προσευχές προς τους θεούς και οι προσκυνήσεις τους. Στην περίπτωση αυτή να προσέξεις οτι ο άθεος γελάει με παράφορο και σαρδόνιο γέλιο για όσα γίνονται και παρατηρεί ήσυχα στους φίλους του οτι οι άνθρωποι που νομίζουν πως αυτά γίνονται προς τιμήν των θεών πιστεύουν μάταια και αφύσικα πράγματα, δεν έχει όμως κανένα άλλο κακό. Ο δεισιδαίμων αντίθετα, αν και θέλει, δεν μπορεί να χαρεί ή να ευχαριστηθεί.

Πόλη γεμάτη με θυμίαμα
και μαζί με παιάνες και στεναγμούς [8]

είναι η ψυχή του δεισιδαίμονος. Όταν αυτός φορά στεφάνι, γίνεται ωχρός, προσφέρει θυσίες και φοβάται, προσεύχεται με παλλόμενη φωνή και θυμιατίζει με χέρια τρεμάμενα και αποδεικνύει, εν τέλει, πως ήταν ανόητος ο λόγος του Πυθαγόρα που είπε πως, όταν πλησιάζουμε τους θεούς, γινόμαστε καλύτεροι. Τότε δηλαδή οι δεισιδαίμονες βρίσκονται στην πιο αξιολύπητη και κακή κατάσταση, γιατί πηγαίνουν προς τα οικοδομήματα ή τα ιερά των θεών σαν να πλησιάζουν σε φωλιά με αρκούδες ή σε τρύπες φιδιών ή σε μυχούς που ζουν κήτη.
Έτσι λοιπόν μου δημιουργείται κατάπληξη με κείνους που χαρακτηρίζουν την αθεΐα ασέβεια, αλλά δεν χαρακτηρίζουν έτσι τη δεισιδαιμονία. Αν και ο Αναξαγόρας [9] κατηγορήθηκε για ασέβεια για το οτι είπε τον ήλιο λίθο, κανείς ωστόσο δεν χαρακτήρισε τους Κιμμέριους ασεβείς, επειδή αρνούνται εντελώς την ύπαρξη του ήλιου. Εσύ τι λες; Όποιος δεν πιστεύει [*****] στην ύπαρξη των θεών είναι ασεβής; Όποιος όμως πιστεύει πως οι θεοί είναι όπως τους θεωρούν οι δεισιδαίμονες δεν έχει πολύ πιο ασεβείς αντιλήψεις; Προσωπικά θα προτιμούσα να έλεγαν οι άνθρωποι πως εγώ δεν έχω καν γεννηθεί και οτι δεν υπάρχει Πλούταρχος παρά να πουν οτι ο Πλούταρχος είναι άνθρωπος ασταθής και ευμετάβολος, εύκολος να πέσει στην οργή, με διάθεση να επιβάλλει τιμωρία στα ασήμαντα ζητήματα και μικρολόγος.

Σημειώσεις του μεταφραστή:

[1] Στη βιογραφία του Νικία (κεφ. 23) ο Πλούταρχος αναφέρεται στο περιστατικό της έκλειψης ηλίου που δημιούργησε στον στρατηγό των Αθηναίων μεγάλο φόβο και του υπαγόρευσε την καταστροφική για τον στρατό του συμπεριφορά (κατά τη Σικελική εκστρατεία, 413π.Χ.). Ο συγγραφέας την αποδίδει στην άγνοια και τη δεισιδαιμονία του Νικία, αλλά και στο γεγονός οτι δεν είχε μαζί του κάποιον έμπειρο σύμβουλο, αφού ο Στιλβίδης, μάντης τον οποίο πάντοτε συμβουλευόταν ο Νικίας, είχε πεθάνει λίγο καιρό πριν. Για τα σχετικά γεγονότα, βλ. και Θουκυδίδης, 7, 35-87.
[2] Berg, Poet. Lyr. Gr. ii, σ. 696, Αρχίλοχος, 54.
[3] Berg, Poet. Lyr. Gr. iii, σ. 730
[4] Ησίοδος, Έργα και ημέραι 465.
[5] Όμηρος, Ιλιάς Β, 382
[6] Πρβλ. Όμηρος, Ιλιάς Β 413-414
[7] Πρόκειται για αναφορά σε περιστατικό που διαδραματίστηκε κατά την άλωση της Ιερουσαλήμ από τον Πομπήιο (63 π.Χ.) ή από τον Αντώνιο (38 π.Χ.)
[8] Σοφοκλής, Οιδίπους Τύραννος 4. Πρβλ. Περί πολυφιλίας 95C, Περί της ηθικής αρετής 445D και Συμποσιακών προβλημάτων 623C.
[9] Ο φιλόσοφος Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος γεννήθηκε το 500 π.Χ. Το 455 π.Χ. περίπου πήγε στην Αθήνα, όπου συνδέθηκε με στενή φιλία με τον Περικλή. Δίδαξε φιλοσοφία και ανάμεσα στους μαθητές του ήταν ο Ευριπίδης και ο Θουκυδίδης. Υποστήριξε πως αρχή των πάντων είναι ο νους, το μόνον απλούν, αμιγές και καθαρόν στοιχείο. Οι αστρονομικές του απόψεις έφεραν τον ήλιο ως διάπυρον μύδρον και τη σελήνη ως σκοτεινό σώμα στο οποίο υπήρχε ζωή. Κατηγορήθηκε για ασέβεια και μόνο με την επέμβαση του Περικλή απέφυγε τη θανατική καταδίκη. Το φημισμένο στην αρχαιότητα έργο του Περί φύσεως δεν σώθηκε. Πέθανε στην Λάμψακο το 428 π.Χ.

Σημειώσεις Ερινύας:

[*] Στο αρχαίο κείμενο: "ου γαρ γης αντίφραξις εν μέσω γενομένης φοβερόν"
[**] δοιάκι: το πηδάλιο
[***] κεραία: το ξύλο όπου προσαρμόζεται το πανί
[****] Στο αρχαίο κείμενο: "αρετής γαρ ελπίς ο θεός εστιν, ου δειλίας πρόφασις"
[*****] Στο αρχαίο κείμενο δεν χρησιμοποιείται το ρήμα "πιστεύω" αλλά "νομίζω".